MUZIČKA GOSTOVANЈA OMEĐENA PLANOVIMA BILATERALNE SARADNJE
Obnavljajući veze sa socijalističkim zemljama, Jugoslavija je 1956. potpisala konvencije o kulturnoj saradnji s Poljskom, Rumunijom i Bugarskom, 1957. s Čehoslovačkom, 1962. s DR Nemačkom i 1963. godine s Mađarskom. Kao i u slučaju saradnje sa zemljama Zapadne Evrope, ove konvencije činile su opšti okvir kulturne razmene i često nisu imale značajan uticaj na njen obim i kvalitet. Specifičnost saradnje sa zemljama Istočnog bloka odnosila se, međutim, na uspostavljanje sistema međudržavne razmene na bazi reciprociteta, koji se regulisao potpisivanjem godišnjih bilateralnih ugovora. Važnu ulogu u formiranju i realizovanju programa razmene imao je Jugokoncert, koji je uz konstultacije s republičkim poslovnicama, domaćim festivalima, filharmonijama, operskim pozorištima, muzičkim udruženjima i drugim institucijama, radio predloge godišnjih planova razmene gostovanja. Te planove razmatrala je i usvajala Komisija za kulturne veze sa inostranstvom, a kasnije i odbori za muziku i scenske umetnosti pri njenoj nadležnosti. Preko Jugokoncerta ostvarivala se i saradnja s državnim koncertnim agencijama u pojedinim zemljama po pitanju gostovanja u oba smera, posebno kada su bili u pitanju veliki ansambli. Istovremeno, sama realizacija predviđenih aktitvnosti često se odvijala u organizaciji konkretnih izvođačkih institucija, udruženja, festivala, republičkih koncertnih poslovnica. Deo gostovanja nije ulazio u planirani godišnji reciprocitet, jer su pojedini umetnici dobijali direktne pozive iz inostranstva.
Sistem ugovora na bazi reciprociteta pokazao je mnoge manjkavosti u samoj praksi. Nepoštovanje ugovornih obaveza takođe je predstavalo čest problem, ponekad uslovljen političkom situacijom, a još češće odsustvom odgovornog poslovanja birokratskog aparata pojedinih država, naročito SSSR-a, DR Nemačke i Bugarske. Uprkos tome, veliki obim saradnje bio je očit u drugoj polovini šezdesetih godina.
Značajne razlike postojale su između planirane i realizovane muzičke razmene Jugoslavije sa zemljama Istočnog bloka. Gostovanja su često otkazivana ili odlagana za narednu sezonu, a u pojedinim slučajevima izostajale su potvrde ili bilo koje druge reakcije na predloge o saradnji koje je Jugokoncert, rukovodeći se godišnjim bilateralnim protokolima, slao inostranim državnim agencijama. Pored toga, inostrani partneri samoinicijativno su menjali elemente dogovorenih gostovanja i dovodili jugoslovenske umetnike pred svršen čin.
U okviru uvećanog obima gostovanja u drugoj polovini šezdesetih godina, neuporedivi porast broja gostovanja vezivao se za zabavnu muziku i džez (i u manjem procentu za narodnu muziku). To su bile komercijalne turneje od kojih je Jugokoncert pokrivao rashode koje je imao u svom poslovanju.
Savez kompozitora Jugoslavije razvijao je različite vidove saradnje s kolegama iz istočnoevropskih zemalja. Pored studijskih poseta i festivala, članovi Saveza nastojali su da uspostave međusobnu razmenu u oblasti organizovanja koncerata svojih dela. Dok je koncert savremene jugoslovenske muzike u Pragu, odnosno čehoslovačke u Beogradu, organizovan prema planu, indolentnost sovjetske strane doprinela je da se slična akcija, koja je dogovorena još 1957. ostvari tek 1963. godine. Pojedini kompozitori osetili su direktan odraz antijugoslovenske politike kampanje u samim stručnim krugovima u Pragu, krajem pedesetih i početkom šezdesetih godina. Među njima bio je i Mihailo Vukdragović.
Legenda dokumenata:
1. Jugokoncert – Komisiji za kulturne veze sa inostranstvom, o teškoćama po pitanju umetničke razmene s istočnoevropskim zemljama. Beograd, 8. 5. 1961. [Segmenti dokumenta] (AJ-559-110-243)
2. Izveštaj Jugokoncerta o izvršenju ugovora s istočnoevropskim zemljama u 1958. godini. Beograd, januar 1959. (AJ-559-115-249)
3. Od ukupno 93 gostovanja u inostranstvu u 1968. godini, čak više od polovine (50) ostvareno je u SSSR-u, a oko petine (21) u zemljama „narodne demokratije“. Međutim, većina tih gostovanja obuhvatala je sferu zabavne muzike i džeza. Jugokoncert – Saveznoj komisiji za kulturne veze s inostranstvom, po pitanju međunarodne razmene umetničkih gostovanja. Prilozi: „Spisak jugoslovenskih umetnika koji su u 1968. godini gostovali u inostranstvu” i „Izveštaj o radu Jugokoncerta u 1968. godini (programski)”. Beograd, 13. 1. 1969.(AJ-559-120-255)
Različite neprijatnosti koje su umetnici doživljavali na gostovanjima bile su karakteristične i za SSSR. Tako su članovi folklornog ansambla Ivo Lola Ribar na svojoj velikoj turneji po SR Nemačkoj, Švedskoj, Finskoj i SSSR-u (1971) imali niz ozbiljnih poteškoća s organizatorom njihovog boravka u Talinu, agencijom Sputnjik, zbog čega su na kraju bili prinuđeni da po prispeću u Moskvu otkažu koncert u sovjetskoj prestonici. No, nisu sve turneje bile praćene takvim utiscima. Kao primer izuzetno pozitivnog iskustva doživljenog na turneji u SSSR-u izdvaja se gostovanje Folklornog ansambla Kosova Šota iz Prištine u Ukrajinskoj SSR (1971).
Veliki simfonijski ansambli bili su samo povremeno deo godišnjih reciprociteta. Tako je Slovenačka filharmonija imala turneju u Mađarskoj (Budimpešta, Kečkemet, Pečuj, Stoni Beograd) 1966, a Beogradska filharmonija u Rumuniji 1968. godine. Beogradska filharmonija je, međutim, imala samostalno ugovorene nastupe u istočnoevropskim zemljama, koje realizovala zahvaljujući pozivima iz inostranstva. Gostovala je u Rumuniji (Bukurešt, Brašov, Arad, Sibiu, Temišvar, Jaši, Krajova) još 1956, Bugarskoj (Sofija, Plovdiv) 1962, SSSR-u (Moskva, Rjazanj, Riga) 1963. i Čehoslovačkoj (Prag – Festival Praško proleće, Bratislava, Ružomberok, Pšešov, Košice) 1971. godine. Filharmonija je obraćala pažnju na izvođenje jugoslovenske muzike na nastupima u Istočnoj Evropi. Pored Konjovićevog Simfonijskog triptihona (Rumunija, 1956; Bugarska 1962), predstavljana su novija dela: Treća simfonija Milana Ristića (Bugarska ,1962; SSSR, 1963), Musica concertante Petra Bergama (SSSR, 1963), Druga simfonija Vasilija Mokranjca (Rumunija, 1968), Treći klavirski koncert Stanojla Rajičića (Čehoslovačka, 1971). Neka od tih ostvarenja Filharmonija je izvodila i u Zapadnoj Evropi.
Legenda dokumenata:
1. Gostovanje Beogradske filharmonije u SSSR-u, od 21. do 25. 9. 1963. godine. Prevod kritika iz štampe u Moskvi i Rigi. (Arhiva Živojina Zdravkovića)
2. Plakat koncerta Beogradske filharmonije u velikoj sali Moksovskog konzervatorijuma, 22. 9. 1963, reprodukovan u reklamnoj brošuri Beogradske filharmonije, namenjenoj nastupima u inostranstvu, s.a. (Arhiva Beogradske filharmonije)
3. Drugu Dušanu Vejnoviću, Informacija o gostovanju Slovenačke filharmonije u Mađarskoj, od 10. do 18. marta 1966. godine, s.a. (AJ-559-119-254)
4. Zabeleška o reagovanju štampe na nastupe Beogradske filhamonije u Rumuniji. Prilog: isečci prikaza gostovanja u rumunskoj štampi. M. N. [Drugi potpis nečitak], 19. 6. 1968. (AJ-559-120-255)
Jugoslovenski baletski i operski ansambli bili su uključeni u planove razmene po principu reciprociteta s državama Istočne Evrope od 1956. godine, kada je Balet Hrvatskog narodnog kazališta gostovao u Pragu, Brnu i Varšavi. Gostovanje je ostvareno posredstvom Jugokoncerta, a kao razmena za Češku filharmoniju, koja je iste godine nastupala u Jugoslaviji. Opere iz Zagreba i Beograda ostvarile su veoma usepšna gostovanja u DR Nemačkoj – prva u Berlinu 1962, a druga u Berlinu i Lajpcigu 1965. godine. Oba su bila realizovana u okviru godišnjih bilateralnih programa o kulturnoj saradnji. Nastupi Zagrebačke opere predstavljali su razmenu gostovanja Drezdenske filharmonije, koja je nastupala na Dubrovačkim letnjim igrama i u Zagrebu u leto 1962. godine. Participaciju u troškovima koje je prilikom operskih gostovanja pokrivala jugoslovenska strana delile su Komisija za kulturne veze sa inostranstvom, Savet za kulturu NR Hrvatske i Narodni odbor grada Zagreba, odnosno Komisija i Savet za kulturu NR Srbije. Na sličan način realizovano je i gostovanje operskog i baletskog ansambla Narodnog pozorišta u Varšavi, kada je prvi put posle Drugog svetskog rata ostvareno inostrano izvođenje opere Koštana Petra Konjovića, uz repertoar koji je Opera predstavljala i na drugim gostovanjima (M. Musorgski: Hovanščina; Ž. Masne: Don Kihot; S. Prokofjev: Zaljubljen u tri narandže). Najzad, aktivna je bila i Opera Narodnog pozorišta u Sarajevu, koja je gostovala Plovdivu, tokom maja i juna 1963. godine. U oktobru iste godine posetu je uzvratila Opera Narodnog pozorišta u Plovdivu, nastupivši u Sarajevu. To je bila prva razmena operskih gostovanja između Jugoslavije i Bugarske u posleratnom periodu, a finasirali su je Komitet za kulturne veze s inostranstvom u Sofiji i Opština Plovdiv, odnosno Fond za unapređenje kulturnih delatnosti Saveta za kulturu SR BIH, Narodni odbor Sreza Sarajevo i Opština Centar.
Među horskim gostovanjima koja su u vidu koncertnih nastupa i učešća na međunarodnim festivalima i takmičenjima u Istočnoj Evropi ostvarivali ansambli kulturnoumetničkih društava i radiotelevizijskih stanica, Beogradski madrigalisti plasirali su i specifičan vid horskog formata u okviru Međunarodnog naučnog simpoziuma o počecima slovenske muzike (Bratislava, 1964). Koncert s programom duhovne muzike predstavljen je učesnicima skupa, ali je bio otvoren i za druge posetioce.
Zabavna muzika koju su izvodili različiti solisti i ansambli bila je izuzetno tražena u Istočnoj Evropi, a posebno u SSSR-u, Bugarskoj i Rumuniji. Slanje izvođača zabavne muzike, džeza i narodne muzike u inostranstvo bilo je samo jednim delom regulisano godišnjim programima. Mnoga gostovanja realizovana su nezavisno, u aranžmanu muzičkih udruženja, ali i privatnih lica koja računala na dobru zaradu. U takvim okolnostima dolazilo je i do nepredviđenih okolnosti, pa i ekscesa koji su, prema diplomatskim izveštajima, negativno uticali na ugled države. S druge strane, sistem kontrole i ograničavanje slobode svakodnevnog života u zemljama poput SSSR-a i Rumunije dolazili su do izražaja upravo kroz recepciju jugoslovenske zabavne muzike, o čemu svedoče izveštaji o gostovanju ansambla Aleksandra Subote u Rumuniji (1960) i Vice Vukova i Karla Metikoša u SSSR-u (1965).
Legenda dokumenata:
1. Izveštaj Nanda Roja, intendanta Hrvatskog narodnog kazališta, o gostovanju Baleta Hrvatskog narodnog kazališta u Čehoslovačkoj, od 3. do 11. 12. 1956. godine. Zagreb, 18. 12. 1956. (AJ-559-127-272)
2. Koštana, opera u 3 čina (6 slika). Kompozitor: Petar Konjović. Reditelj: Josip Kulundžić; dirigent: Bogdan Babić; scenograf: Staša Beložanski; kostimograf: Milica Babić. Glavne uoge: Radmila Bakočević (Koštana); Đorđe Đurđević (Mitke); Branko Cvejić (Hadži-Toma); Melanija Bugarinović (Kata); Drago Starc (Stojan); Ljubica Gregorić (Magda). Opera Narodnog pozorišta u Beogradu. – Fotografije sa scene Narodnog pozorišta u Beogradu, 19. 10. 1959. Opera je u istoj postavci izvedena u Varšavi, 5. 9. 1960.(Muzej pozorišne umetnosti Srbije, Zbirka fotografija, 1105-R)
3. Duško Roksandić, direktor Hrvatskog narodnog kazališta u Zagrebu, Izveštaj o nastupu Opere Hrvatskog narodnog kazališta u Berlinu, od 14. do 24. 5. 1962. Zagreb, s.a. [Segmenti dokumenta] (AJ-559-129-275)
4. Turneje ansambla Beogradski madrigalisti (1958–1968). Beograd, 1969. [Segment dokumenta] (AJ-559-112-245)
5. Fotografije s koncerta na otvaranju Međunarodnog simpozijuma o počecima slovenske muzike. Bratislava, 1964.
1.Beogradski madrigalisti, dirigent Dimitrije Stefanović.
2.Publika – učesnici skupa. Arhiv Muzikološkog instituta SANU, Zaostavština akademika Dimitrija Stefanovića (u obradi)
6. Državni sekretarijat za inostrane poslove poslove – Komisiji za kulturne veze sa inostranstvom, o gostovanjima jugoslovenskih pevača i orkestara zabavne i narodne muzike u Bugarskoj. Beograd, 8. 10. 1958. (AJ-559-109-241)